Shower Thoughts #2

Het verhaal van de koppige filosoof

Stel je even voor dat je een filosoof bent. Nee, niet zomaar een filosoof, maar wel eentje die net een boek heeft gepubliceerd waar je enorm trots op bent. Zo trots zelfs, dat je daar en dan beslist nooit nog iets anders te schrijven omdat je meent dat je filosofie ‘opgelost’ hebt (Hendricks, 2018). Vele jaren later knaagt er toch iets. Je kruipt opnieuw in de pen en tijdens het uitschrijven van je ideeën realiseer je je plots dat je veel van je oorspronkelijke ideeën radicaal aan het tegenspreken bent. Aangezien je jongere zelf echter vol vertrouwen aan de wijde wereld had verkondigd te stoppen met filosofie, besluit je je nieuwe schrijfsels niet te publiceren. Waar je niet op gerekend had, is dat enkele jaren na je dood je recent werk toch nog gevonden en gepubliceerd wordt. De hele wereld komt te weten dat je toch niet zo overtuigd was van je oorspronkelijke ideeën als je voordien beweerde, maar jij, jij bent ondertussen ‘gelukkig’ al dood en kan dus niet nogmaals sterven van schaamte.

Het klinkt misschien als een absurd verhaal, maar het overkwam wel degelijk een van de bekendste Europese filosofen van de twintigste eeuw: Ludwig Wittgenstein (Hendricks, 2018). Als taalfilosoof trachtte hij te ontcijferen hoe mensen met elkaar betekenis uitwisselen. Terwijl hij in zijn oorspronkelijk boek beweerde dat we via woorden afbeeldingen in elkaars hoofd planten met een afgebakende betekenis, zag hij op latere leeftijd taal eerder als een reeks spelletjes waarbij verschillende spelregels verschillende betekenissen kunnen voortbrengen bij eenzelfde woord(groep). Hoewel zo’n nieuw inzicht wel degelijk nuttig had kunnen zijn voor de ontwikkeling van kennis over taal, koos hij ervoor om het voor zich te houden liever dan zijn eerder ongelijk toe te geven. Op die manier illustreert deze anekdote over Wittgenstein een van de meest fundamentele psychologische kenmerken van de mens: we vinden het moeilijk om fout te zijn, en nog moeilijker om dat openlijk toe te geven (Krauss Withbourne, 2017; Ratner, 2021).

Een heel menselijk verdedigingsmechanisme

Het ongemakkelijk gevoel waar Wittgenstein hoogstwaarschijnlijk mee kampte, is wat psychologen al lang kennen onder de noemer van cognitieve dissonantie (Ratner, 2021). Deze term wordt gebruikt om de stress te omschrijven die iemand ondervindt wanneer die in aanraking komt met twee tegenstrijdige opvattingen. Als je bijvoorbeeld zoals Wittgenstein dacht dat je de ultieme oplossing voor een vraagstuk hebt gevonden, maar later blijkt dat je iets te voorbarig was met je conclusie, kan je het ongemakkelijke gevoel dat je innerlijk ondervindt omschrijven als een uiting van cognitieve dissonantie. Natuurlijk willen de meeste mensen op dat moment zo snel mogelijk dat knagend gevoel wegkrijgen. Over het algemeen zijn er dan twee opties: of we zetten ons over de schaamte heen en geven onze fout toe, of we houden vol in ons gelijk en proberen koste wat kost dit te verdedigen. Omdat de eerste optie echter van ons vraagt ons zelfbeeld aan te passen naar iemand dat soms fouten maakt neigen de meeste mensen (zeker de perfectionisten onder ons) naar optie twee. ‘Vergeten’ een tweede boek te publiceren, verontschuldigen beginnen met ‘sorry maar …’ of zelfs helemaal weigeren excuses aan te bieden, blijven discussiëren met je partner over wie er nu het licht in de gang heeft laten branden ook al weet je dat jij het bent, … het zijn allemaal voorbeelden van hoe mensen reageren wanneer ze geconfronteerd worden met het bewijs van hun imperfectie.  

Aanvankelijk kan zo’n verdedigende reactie voor een boost in je zelfvertrouwen zorgen en kan het ook voor anderen lijken dat je sterk in je schoenen staat (Ratner, 2021; Winch, 2018). Toch is het tegengestelde waar: niet willen toegeven dat je ongelijk hebt, is volgens de psychologie eigenlijk een teken van mentale fragiliteit. Het duidt erop dat je nog liever een verhaaltje verzint om jouw ego te beschermen dan te leren omgaan met de realiteit van jouw verkeerde beslissingen. Op zijn beurt houdt dit je dan ook tegen om te groeien als persoon. Durven toegeven dat je fouten hebt gemaakt en met die conclusie aan de slag gaan, is namelijk een van de belangrijkste manieren om jezelf als mens te ontwikkelen. Bovendien kan het de relatie met de mensen rondom je verbeteren aangezien zij jou steeds meer als een empathisch en verantwoordelijk persoon zullen zien.

Ready, set … apologize & learn!

Het belang van fouten te durven maken en toegeven wordt alleen nog maar duidelijk als je de effecten ervan bekijkt op maatschappelijk vlak. Het is onmogelijk om de perfecte bondgenoot te zijn in de strijd tegen racisme / seksisme / kolonialisme / klimaatverandering / etc. Meer nog, het kan zelfs de hele beweging hinderen indien je weigert aan kritische zelfreflectie te doen. In het hedendaags klimaat van sociale media is het bijvoorbeeld niet moeilijk je in te beelden hoe iemands weigering om zich te verontschuldigen een hele beweging kan aantasten. Langs de andere kant kan de allesverlammende angst om fouten te maken er ook voor zorgen dat je helemaal geen actie onderneemt. Hoe vind je dan de balans tussen deze twee, op het eerste zich tegenstrijdige, reactiemogelijkheden? Hoewel er natuurlijk geen pasklaar antwoord voor bestaat, kan een duik in de literatuur over anti-racisme al heel wat ophelderen. Zo is het onder anti-racistische activisten en theoretici al langer bekend dat schaamte rondom fouten tot niets nuttig leidt (Brown, Kendi & Tucker, 2020). Een goede verontschuldiging is in plaats daarvan essentieel, en houdt niet enkel in dat je verantwoordelijkheid neemt voor je daden, maar ook luistert naar degenen die je gekwest hebt en actie onderneemt (Cardoza, 2020; Knight, 2020; Lockard, 2016). Door elke fout aan te grijpen als een kans om te leren en te luisteren naar anderen hun ervaring, zorg je ervoor dat je je verontschuldiging niet louter uit om je eigen imago te herstellen maar ook als eerste stap om over te gaan tot betekenisvolle actie.

Als iemand die gemakkelijk als een wandelend uithangbord voor perfectionisme kan bestempeld worden, weet ik maar al te goed hoe eng het soms voelt om fouten te maken en dit toe te geven aan jezelf en anderen. Toch verplicht ik mijzelf de laatste maanden steeds meer om ‘imperfecte’ resultaten af te leveren. Dat betekent niet dat ik niet meer mijn best doe voor de engagementen die ik aanga, maar wel dat ik mezelf de toelating geef iets af te leveren waarvan ik weet dat ik er anders tot in de oneindigheid aan zou blijven sleutelen. Het betekent ook dat ik mezelf ruimte laat om in de toekomst te groeien. Zo is de kans zeer groot is dat ik over enkele jaren dit artikel opnieuw lees en elementen opmerk waar ik het intussen niet meer eens mee ben of die ik beter had kunnen toevoegen om het geheel ‘perfect’ te maken. In plaats van op dat moment mij te schamen en het artikel nooit meer aan te halen, zal ik me zo veel mogelijk proberen wapenen met nieuwe kennis en nieuwe discussies rond dit thema aangaan. En wie weet onderga ik hetzelfde proces enkele jaren nadien opnieuw. Zo zullen er steeds nieuwe versies blijven komen van deze discussie, net zoals wij als mensen ons doorheen de jaren opnieuw moeten blijven heruitvinden door uit onze fouten te leren.  

Brown, B., Kendi I. X. & Tucker, A. (2020). 4 Lessons on Anti-Racism from Brené Brown and Ibram X. Kendi. Geraadpleegd op 9 augustus 2021 op https://www.mindful.org/4-lessons-on-anti-racism-from-brene-brown-and-ibram-x-kendi/

Cardoza, N. (2020). Learn how to apologize. Geraadpleegd op 9 augustus 2021 op https://www.antiracismdaily.com/archives/learn-how-to-apologize-anti-racism-daily

Hendricks, S. (2018). Four philosophers who realized they were completely wrong about things. Geraadpleegd op 5 augustus 2021 op https://bigthink.com/scotty-hendricks/four-philosophers-who-realized-they-were-completely-wrong

Knight, R. (2020). You’ve Been Called Out for a Microaggression. What Do You Do? Geraadpleegd op 9 augustus 2021 op https://hbr.org/2020/07/youve-been-called-out-for-a-microaggression-what-do-you-do  

Krauss Withbourne, S. (2017). The Mindset That Makes It Hard to Admit You're Wrong. Geraadpleegd op 5 augustus 2021 op https://www.psychologytoday.com/us/blog/fulfillment-any-age/201703/the-mindset-makes-it-hard-admit-youre-wrong

Lockard, C. A. (2016). "Unhappy Confessions: The Temptation of Admitting to White Privilege." Feminist Philosophy Quarterly, 2 (2), Article 2.

Ratner, P. (2021). Why it's important to admit when you're wrong. Geraadpleegd op 5 augustus 2021 op https://bigthink.com/mind-brain/why-admit-when-you-wrong?rebelltitem=2#rebelltitem2

Winch, G. (2018). Why Certain People Will Never Admit They Were Wrong. Geraadpleegd op 5 augustus 2021 op https://www.psychologytoday.com/us/blog/the-squeaky-wheel/201811/why-certain-people-will-never-admit-they-were-wrong